ادارہ پنجابی سُلیکھ تے رہتل سار پنجاب یونیورسٹی، لاہور (جان پچھان) مشرقی علماں تے زباناں دی تعلیم تدریس دی غرض نال یونیورسٹی اوری اینٹل کالج دی نیہنہ 1870ء وچ رکھی گئی۔ مُڈھ وچ ایہدا ناں ’یونیورسٹی کالج‘ سی جیہدے وچ انجینئرنگ، ریاضی، فزکس، جغرافیہ، فلسفہ، منطق دے نال نال اسلامی فقہ، عربی، دھرم شاستر تے ویداں دی تعلیم دتی جاندی سی۔ 1879ء وچ ایس ادارے وچ پنجابی شعبہ قائم کیتا گیا۔ 1882ء وچ پنجاب یونیورسٹی بنی۔ 1888ء وچ اوری اینٹل کالج وچ صرف ’علوم شرقیہ و السنہ‘ دیاں فاضل تے عالم کلاساں باقی رہ گئیاں۔ جولائی 1872ء وچ مہاراجا پٹیالہ نے لارڈ میو وائسرائے ہند دی یادگار دے طور تے 15000/-روپے پنجاب یونیورسٹی کالج نوں اک فیلو شپ/ سکالر شپ مقرر کرن لئی دتا۔ جس دا ناں میو فیلو شپ/ سکالر شپ سی۔ ایس دے تحت مختلف علماں دیاں کتاباں پنجابی وچ وی ترجمہ ہوندیاں رہیاں۔ 1879ء توں 1947ء تک شعبہ پنجابی بھرویں ڈھنگ نال قائم رہیا۔ قیامِ پاکستان مگروں ایہ شعبہ بند کر دتا گیا۔ جیویں کہ تسیں جان دے اوہ کہ پنجابی زبان دے دو رسم الخط نیں۔ قیام پاکستان توں پہلے قائم شدہ ایس پنجابی شعبے وچ تعلیم و تدریس دا سارا نظام گورمکھی (رسم الخط) راہیں چلایا جاندا سی۔ قیام پاکستان توں پہلاں جیہڑے استاد ایس شعبے نال وابستہ رہے اوہناں دی تفصیل ایس طرح اے: -1 بھائی سنتوکھ سنگھ استاد 1879ء توں 1880ء -2 بھائی حرسا سنگھ استاداول 1881ء توں 1885ء -3 سادھودت سنگھ استاد 1881ء توں 1902ء -4 بھائی چندا سنگھ استاداول 1883ء توں 1891ء -5 بھائی جھنڈا سنگھ استاداول 1885ء توں 1897ء -6 بھائی گلاب سنگھ 1910توں ہیڈ بھائی 1903ء توں 1932ء -7 بھائی گورمُکھ سنگھ سیکنڈ بھائی 1892ء توں 1920ء -8 سردار بے انت سنگھ ہیڈ ٹیچر 1919ء توں 1930ء -9 بلدیو سنگھ 1930ء توں 1947ء -10 گیانی خازن سنگھ سیکنڈ ٹیچر 1932ء توں 1947ء -11 ڈاکٹر موہن سنگھ دیوانہ لیکچرار(پنجابی تے انگلش) 1928ء توں 1947ء پاکستان بنن مگروں شعبہ پنجابی 1970ء وچ دوبارہ قائم ہویا تے ایس دے قیام پچھے پنجابی زبان و ادب نال جُڑیاں ہوئیاں تنظیماں دی اک لمیری کوشش شامل سی۔ ہُن ایس شعبے وچ ایم-اے، ایم-فل تے پی ایچ-ڈی دیاں باقاعدہ کلاساں جاری نیں۔ پنجابی تعلیم و تدریس دے عمل لئی پنجابی زبان دے شاہ مکھی (رسم الخط) نوں اپنایا جاندا اے۔ شعبہ پنجابی نوں ایہ اعزاز حاصل اے کہ ملک دیاں نامور علمی ادبی ہستیاں جُز وقتی یا کُل وقتی استاد دی حیثیت نال ایس شعبے نال وابستہ رہیاں، جیہناں وچ علامہ علاء الدین صدیقی، صوفی غلام مصطفیٰ تبسم، ڈاکٹر محمد اجمل، مولا بخش خضر تمیمی، ڈاکٹر وحید قریشی، اشفاق احمد، ڈاکٹر غلام علی چوہدری، ڈاکٹر عبدالغنی ، قیوم نظر، مرزا مقبول بیگ بدخشانی، مرزا محمد منور، محمد اصغر سلیم، شریف کنجاہی، ثناء اللہ جمیل، محمد اسماعیل بھٹی، نجم حسین سید، سید علی عباس جلال پوری، محمدآصف خاں، ڈاکٹر شہباز ملک، حفیظ تائب ، ڈاکٹر سید اختر جعفری، ڈاکٹر اسلم رانا ، اعزاز احمد آذر، خالد ہمایوں، پروفیسر ڈاکٹر ناہید شاہد تے ڈاکٹر عصمت اللہ زاہد شامل نیں۔ خ شعبہ پنجابی دے موجودہ استاد 1۔ ڈاکٹر نبیلہ رحمن عہدہ: پروفیسر /چیئرپرسن شعبۂ پنجابی تعلیم: ایم۔اے (پنجابی، اردو) ، پی ایچ- ڈی 2۔ ڈاکٹر نوید شہزاد عہدہ: ایسوسی ایٹ پروفیسر/ صدر ڈاکٹر فقیر محمد فقیر ریسرچ چیئر تعلیم: ایم۔اے (پنجابی) ، پی ایچ- ڈی 3۔ ڈاکٹر عاصمہ قادری عہدہ: ایسوسی ایٹ پروفیسر تعلیم: ایم۔اے (پنجابی) ، پی ایچ- ڈی ، پوسٹ ڈاکٹریٹ (کیلیفورنیا یونیورسٹی، امریکہ) 4۔ ڈاکٹر سعادت علی ثاقب عہدہ: ایسوسی ایٹ پروفیسر تعلیم: ایم۔اے (پنجابی، اردو) ، پی ایچ- ڈی 5۔ ڈاکٹر ظہیر احمد شفیق عہدہ: اسسٹنٹ پروفیسر تعلیم: ایم۔اے (پنجابی، اردو) ، پی ایچ- ڈی (٭ پروفیسر ڈاکٹر سعید خاور بھُٹا رُخصت تے نیں) ساڈا مان Our Pride -1 صوفی غلام مصطفی تبسم(ستارۂ امتیاز) 1970ء توں 1976ء تک شعبہ پنجابی نال بطور استاد وابستہ رہے۔ آرٹس کونسل تے اقبال اکادمی نال وی جُڑت رہی۔ ریڈیو پاکستان لاہور دے اسکرپٹ رائٹر تے اسٹاف آرٹسٹ وی رہے۔ ادبی خدمتاں پاروں حکومتِ پاکستان نے اگست 1967ء وچ آپ نوں سول ایوارڈ ستارۂ امتیاز نال نوازیا۔ پنجابی زبان دے معروف تے صاحب کتاب شاعر نیں۔ پنجابی وچ دیس پیار دے گیت خاص طور تے 1965ء دی جنگ دے دوران اوہناں دے لکھے ہوئے نغمے اوہناں دی اُچیچی پچھان بن گئے نیں۔آپ جنوری 1940ء توں 1971ء تک ماہنامہ ’’پنجابی ادب‘‘ لاہور دے نگران رہے۔ -2 قیوم نظر 1970ء وچ پنجاب یونیورسٹی اورینٹل کالج وچ شعبہ پنجابی دے صدر مقرر ہوئے۔ ایہناں اپنا کم اک مشن سمجھ کے کیتا تے نہ صرف شعبہ پنجابی نوں تنظیمی طور تے اک مکمل شعبہ بنایا بلکہ ایہدا اعلیٰ تے ادبی مقام وی قائم کیتا۔ پنجابی زبان و ادب لئی بہت کم کیتا۔ -3 شریف کنجاہی پنجاب دے محکمہ تعلیم نال بطور لیکچرار فارسی منسلک ہوئے۔ پنجابی نظم تے نثر دوواں وچ اُچیچی تھاں رکھدے نیں۔ نویں پنجابی نظم دے موڈھی تے رجحان ساز شاعر منے جاندے نیں۔ ترقی پسند تحریک دا وی حصہ رہے۔ پنجابی لُغت مرتب کرن توں وکھ قرآن مجید دا پنجابی ترجمہ وی کیتا۔ پنجابی تنقید وچ اپنی کتاب ’’جھاتیاں‘‘ پاروں خاص مقام رکھدے نیں۔ پنجابی خدمتاں پاروں ایہناں نوں حکومتِ پاکستان ولوں پرائیڈ آف پرفارمنس عطا کیتا گیا۔ ِ -4 ڈاکٹر سید اختر جعفری پنجاب دے محکمہ تعلیم نال بطور لیکچرار اردو وابستہ ہوئے۔ شعبہ پنجابی پنجاب یونیورسٹی وچ بطور پروفیسر (جُز وقتی) پڑھاندے رہے۔ گورنمنٹ شالیمار ڈگری کالج لاہور توں بطور پرنسپل ریٹائر ہوئے۔ پنجابی تنقید تے تحقیق دے حوالے نال جانے جاندے نیں۔ -5 نجم حسین سید بطور اکائونٹنٹ جنرل پنجاب ریٹائر ہوئے۔ وائس چانسلر پنجاب یونیورسٹی دے آکھن تے ڈیپوٹیشن تے شعبہ پنجابی نال وابستہ ہوئے۔ 1973ء توں 1977ء تک صدر شعبہ پنجابی رہے۔ پنجابی دے اُگھے شاعر، محقق تے نقاد نیں۔ نویں پنجابی نظم دے حوالے نال رجحان ساز شاعراں وچ گنے جاندے نیں۔ 1973ء وچ سنگت دے ناں نال پنجابی زبان و ادب دی تعلیم لئی ہفتہ وار اکٹھ دا سربندھ کیتا جیہڑا اج وی اوسے طرح جاری اے۔ -6 ڈاکٹر شہباز ملک 1975ء وچ شعبہ پنجابی، پنجاب یونیورسٹی نال بطور استاد وابستہ ہوئے۔1-3-1977 توں 28-2-1979 تک تے فیر 7-11-1991 توں 2-4-1997 تک صدر شعبہ پنجابی رہے تے بطور پروفیسر/ صدر شعبہ پنجابی ریٹائر ہوئے۔ پنجابی دے نامور محقق، پارکھ نیں۔ پنجابی وچ شاعری وی کردے نیں۔ اوہناں نے پنجابی دے بہت سارے بنیادی نوعیت دے کماں اُتے تحقیق کرکے ناں کمایا۔ اپنیاں ادبی خدمتاں پاروں پرائڈ آف پرفارمنس تے تمغۂ امتیاز برائے ادب حاصل کر چکے نیں۔ 40 توں ودھ کتاباں چھاپے چڑھ چُکیاں نیں۔ -7 محمد آصف خان 1974ء وچ یونیورسٹی دے آکھن موجب شعبہ پنجابی وچ پڑھانا شروع کیتا۔ پنجابی دے اُچے ماہر لسانیات تے محقق سن۔ پاکستان پنجابی ادبی بورڈ (لاہور) دے نگران تے سیکرٹری دیاں ذمہ داریاں نبھان توں وکھ اک لمے عرصے تک ایڈیٹر تماہی ’’پنجابی ادب‘‘ وی رہے۔ -8 حفیظ تائب شعبہ پنجابی نال 6-2-1979 نوں بطور استاد وابستہ ہوئے۔ 25-1-1981 توں 6-8-1981 تک صدر شعبہ پنجابی رہے۔ 13-2-1991 نوں ریٹائر ہوئے۔ پنجابی تے اردو نعت گوئی وچ صاحب طرز شاعر منے جاندے نیں۔ اردو، خاص طور تے پنجابی نعت نوں جدیدتر طرزِ احساس دین والے شاعر نیں۔ حکومت پاکستان نے نعتیہ خدمتاں دے حوالے نال 1994ء وچ حفیظ تائب ہوراں نوں تمغۂ حسن کارکردگی عطا کیتا۔ -9 علی عباس جلالپوری 1973ء وچ پہلی ملازمت لین مگروں شعبہ پنجابی نال بطور استاد وابستہ ہوئے۔ نامور لکھاری تے دانشور منیّ جاندے نیں۔ -10 ڈاکٹر محمد اسلم رانا 1977ء نوں شعبہ پنجابی نال بطور استاد منسلک ہوئے۔ پنجابی دے بہترین نقاد دے طور تے جانے جاندے نیں۔ پنجابی شاعری وی کیتی۔ 1-3-1979 توں 24-1-1981 تک صدر شعبہ وی رہے۔ 1996ء نوں ملازمت دے دوران ای دل دے دورے پاروں انتقال ہویا تے آپ نوں بورے والا(ضلع وہاڑی) وچ دفن کیتا گیا۔ شعبہ پنجابی دا غیر تدریسی عملہ -1 ڈاکٹر محمد اعجاز ڈپٹی چیف لائبریرین/ انچارج پنجابی سیمینار لائبریری -2 طاہر اسلام سٹینو گرافر/ انچارج دفتر شعبہ پنجابی -3 محمد سدھیر جونیئر کلرک -4 ملک عدنان جونیئر کلرک -5 محمد عمران جونیئر کلرک -6 فیضان گوہر جونیئر KPO (پروفیسر پول) -7 محمداسلم لائبریری اٹینڈنٹ -8 ندیم اختر نائب قاصد -9 عمران علی زیدی نائب قاصد -10 محمد سلیم نائب قاصد -11 غلام رسول نائب قاصد تحقیقی مجلہ ’’ کھوج‘‘ جولائی دسمبر1978ء نوں ڈاکٹر شہباز ملک نے بانی ایڈیٹر دے طور تے ’’کھوج‘‘ دا پہلا شمارہ شائع کیتا۔ اوہناں جنوری جون 1997ء تک ’کھوج‘ دے 38شمارے بطور ایڈیٹر شائع کیتے۔ جولائی دسمبر 1997ء شمارہ نمبر39توں جولائی دسمبر 2015ء شمارہ نمبر 75 تک ڈاکٹر عصمت اللہ زاہد نے ایڈیٹر دے طور ’کھوج‘ دے 37شمارے شائع کیتے جد کہ جولائی دسمبر2006ء شمارہ نمبر 57توں 2015ء شمارہ نمبر 75تک ڈاکٹر نوید شہزاد نے بطور ڈپٹی ایڈیٹر کھوج ذمہ داری نبھائی۔ جنوری جون 2016ء شمارہ نمبر76توں چالو سمے تک ڈاکٹر نبیلہ رحمن ایڈیٹر کھوج تے ڈاکٹر سعادت علی ثاقب ڈپٹی ایڈیٹر کھوج دیاں ذمہ داریاں نبھا رہے نیں تے ہُن تک ’کھوج‘ دے 80شمارے شائع ہو چکے نیں۔ مجلہ ’کھوج‘ جنوری جون 2006ء شمارہ نمبر56 توں ہائر ایجوکیشن کمیشن آف پاکستان ولوں ISSN:1992-6545 دے تحت منظور شدہ اے۔ مجلّے وچ شعبے دے استاداں توں وکھ ملکی تے غیر ملکی لکھاریاں دے پنجابی زبان تے ادب بارے اعلیٰ درجے دے تحقیقی مقالے چھاپے جاندے نیں۔ ایہہ مجلہ اپنے معیار دے حوالے نال پوری دنیا وچ اپنی پچھان رکھدا اے۔ ’کھوج‘ دے کجھ خاص نمبر وی شائع کیتے گئے۔ پنجابی سیمینار لائبریری شعبہ پنجابی دی سیمینار لائبریری اوری اینٹل کالج دی شعبہ جاتی لائبریریاں وچوں سبھ توں وڈی لائبریری اے۔ جیہدے وچ پنجابی تے پنجاب دے حوالے نال 30 ہزار توں ودھ کتاباں، علمی ادبی رسالیاں تے اخباراں دیاں جلداں توں وکھ ایم-اے، ایم- فل تے پی ایچ-ڈی پنجابی دے 400توں ودھ تحقیقی مقالے موجود نیں۔ ایس توںوکھ اوری اینٹل کالج لائبریری تے مرکزی لائبریری قائد اعظم کیمپس وچ وی پنجابی کتاباں رکھیاں گئیاں نیں۔ مُڈھ وچ پنجابی سیمینار لائبریری نوں بہت سارے لکھاریاں نے کتاباں دے تحفے دان کیتے تے ایہ سلسلہ اج وی جاری اے۔ دو گوشے خاص طور تے قابلِ ذکر نیں، اک: گوشہ مسعود کھدر پوش ٹرسٹ تے دوجا: گوشہ خالد ہمایوں۔ پنجاب تے پنجابی زبان و ادب دے حوالے نال پنجابی (شاہ مُکھی/ گورمُکھی) دے نال انگریزی، اُردو تے دوجیاں پاکستانی زباناں دیاں کتاباں وی لائبریری دا حصہ نیں۔ بابا فرید ریسرچ چیئر 27دسمبر2011ء نوں پنجابی دے مڈھلے باقاعدہ صوفی شاعر بابا فرید الدین مسعود گنج شکر دے ناں تے ریسرچ چیئر دا قیام عمل وچ آیا۔ 2فروری 2016ء تک پروفیسر ڈاکٹر عصمت اللہ زاہد چیئرمین شعبہ پنجابی ہون دے ناتے ایس چیئر دے وی انچارج رہے۔ 16اگست 2017ء توں چیئرپرسن شعبہ پنجابی پروفیسر ڈاکٹر نبیلہ رحمن ایس چیئر نال بطور انچارج وابستہ نیں۔ ڈاکٹر فقیر محمد فقیر ریسرچ چیئر 2مئی 2013ء نوں ڈاکٹر فقیر محمد فقیر دیاں علمی ادبی خدمات دے پیشِ نظر جناب وائس چانسلر جامعہ پنجاب لاہور نے ڈاکٹر فقیر محمد فقیر ریسرچ چیئر دے قیام دی منظوری دتی۔ 2فروری 2016ء تک پروفیسر ڈاکٹر عصمت اللہ زاہد چیئرمین شعبہ پنجابی ہون دے ناتے ڈاکٹر فقیر محمد فقیر ریسرچ چیئر دے وی انچارج رہے۔ 12مارچ 2018ء نوں جناب وائس چانسلر جامعہ پنجاب لاہور نے ڈاکٹر نوید شہزاد نوں پہلی وار چیئر دا باقاعدہ انچارج مقرر کیتا۔ ایس چیئر ولوں ڈاکٹر فقیر محمد فقیر دیاں لکھتاں توں وکھ پنجابی زبان تے ادب دے حوالے نال ہور کم وی شائع کیتا جا چُکیا اے۔ ِ