انسٹیٹیوٹ آف پنجابی اینڈ کلچرل سٹڈیز، پنجاب یونیورسٹی، لاہور

(جان پچھان)

          مشرقی علماں تے زباناں دی تعلیم تدریس دی غرض نال یونیورسٹی اوری اینٹل کالج دی  نیہنہ 1870ء وچ رکھی گئی۔ مُڈھ وچ ایہدا ناں ’یونیورسٹی کالج‘ سی جیہدے وچ انجینئرنگ، ریاضی، فزکس، جغرافیہ، فلسفہ، منطق دے نال نال اسلامی فقہ، عربی، دھرم شاستر تے ویداں دی تعلیم دتی جاندی سی۔ 1879ء وچ ایس ادارے وچ پنجابی شعبہ قائم کیتا گیا۔ 1882ء وچ پنجاب یونیورسٹی بنی۔ 1888ء وچ اوری اینٹل کالج وچ صرف ’علوم شرقیہ و السنہ‘ دیاں فاضل تے عالم کلاساں باقی رہ گئیاں۔

          جولائی 1872ء وچ مہاراجا پٹیالہ نے لارڈ میو وائسرائے ہند دی یادگار دے طور تے 15000/-روپے پنجاب یونیورسٹی کالج نوں اک فیلو شپ/ سکالر شپ مقرر کرن لئی دتا۔ جس دا ناں میو فیلو شپ/ سکالر شپ سی۔ ایس دے تحت مختلف علماں دیاں کتاباں پنجابی وچ وی ترجمہ ہوندیاں رہیاں۔ 1879ء توں 1947ء تک شعبہ پنجابی بھرویں ڈھنگ نال قائم رہیا۔  قیامِ پاکستان مگروں ایہ شعبہ بند کر دتا گیا۔ جیویں کہ تسیں جان دے اوہ کہ پنجابی زبان دے دو رسم الخط نیں۔ قیام پاکستان توں پہلے قائم شدہ ایس پنجابی شعبے وچ تعلیم و تدریس دا سارا نظام گورمکھی (رسم الخط) راہیں چلایا جاندا سی۔ قیام پاکستان توں پہلاں جیہڑے استاد ایس شعبے نال وابستہ رہے اوہناں دی تفصیل ایس طرح اے:

1.     بھائی سنتوکھ سنگھ             استاد                         1879ء توں 1880ء    

2.     بھائی حرسا سنگھ              استاداول                     1881ء توں 1885ء

3.     سادھودت سنگھ              استاد                         1881ء توں 1902ء

4.     بھائی چندا سنگھ               استاداول                     1883ء توں 1891ء

5.     بھائی جھنڈا سنگھ              استاداول                     1885ء توں 1897ء

6.     بھائی گلاب سنگھ              ہیڈ بھائی                    1903ء توں 1932ء

7.     بھائی گورمُکھ سنگھ             سیکنڈ بھائی                             1892ء توں 1920ء

8.     سردار بے انت سنگھ         ہیڈ ٹیچر                     1919ء توں 1930ء

9.     بلدیو سنگھ                                                 1930ء توں 1947ء

10.      گیانی خازن سنگھ              سیکنڈ ٹیچر                    1932ء توں 1947ء

11.      ڈاکٹر موہن سنگھ دیوانہ       لیکچرار(پنجابی تے انگلش)     1928ء توں 1947ء

          پاکستان بنن مگروں شعبہ پنجابی 1970ء وچ دوبارہ قائم ہویا تے ایس دے قیام پچھے پنجابی زبان و ادب نال جُڑیاں ہوئیاں تنظیماں دی اک لمیری کوشش شامل سی۔ ہُن ایس شعبے وچ بی ایس، ایم-فل تے پی ایچ-ڈی دیاں باقاعدہ کلاساں جاری نیں۔ پنجابی تعلیم و تدریس دے عمل لئی پنجابی زبان دے شاہ مکھی (رسم الخط) نوں اپنایا جاندا اے۔ شعبہ پنجابی نوں ایہ اعزاز حاصل اے کہ ملک دیاں نامور علمی ادبی ہستیاں جُز وقتی یا کُل وقتی استاد دی حیثیت نال ایس شعبے نال وابستہ رہیاں، جیہناں وچ علامہ علاء الدین صدیقی، صوفی غلام مصطفیٰ تبسم، ڈاکٹر محمد اجمل، مولا بخش خضر تمیمی، ڈاکٹر وحید قریشی، اشفاق احمد، ڈاکٹر غلام علی چوہدری، ڈاکٹر عبدالغنی ، قیوم نظر، مرزا مقبول بیگ بدخشانی، مرزا محمد منور، محمد اصغر سلیم، شریف کنجاہی، ثناء اللہ جمیل، محمد اسماعیل بھٹی، نجم حسین سید، سید علی عباس جلال پوری، محمدآصف خاں، ڈاکٹر شہباز ملک، حفیظ تائب ، ڈاکٹر سید اختر جعفری، ڈاکٹر اسلم رانا ، اعزاز احمد آذر، خالد ہمایوں، پروفیسر ڈاکٹر ناہید شاہد تے پروفیسر ڈاکٹر عصمت اللہ زاہد شامل نیں۔ شعبہ پنجابی نوں 22جنوری 2021ء توں انسٹیٹیوٹ دا درجہ دے دتا گیا تے ایہدا ناں ’’انسٹیٹیوٹ آف پنجابی اینڈ کلچرل سٹڈیز‘‘ اُلیکیا گیا تے پروفیسر ڈاکٹر نبیلہ رحمن نوں ڈائریکٹر مقرر کیتا گیا۔ 13 جنوری 2024ء توں پروفیسر ڈاکٹر نوید احمد شہزاد ہوراں نوں ڈائریکٹر دی ذمہ واری سونپی گئی۔ ایس ویلے انسٹی ٹیوٹ وچ پنج استاد کم کر رہے نیں: پروفیسر ڈاکٹر نوید شہزاد، پروفیسر ڈاکٹر ظہیر احمد شفیق، پروفیسر ڈاکٹر عاصمہ قادری، ڈاکٹر محمدعرفان الحق تے ڈاکٹر کرامت علی مغل۔

تحقیقی مجلہ ’’ کھوج‘‘

          جولائی دسمبر1978ء نوں ڈاکٹر شہباز ملک نے بانی ایڈیٹر دے طور تے ’’کھوج‘‘ دا پہلا شمارہ شائع کیتا۔ اوہناں جنوری جون 1997ء تک ’کھوج‘ دے 38شمارے بطور ایڈیٹر شائع کیتے۔ جولائی دسمبر 1997ء شمارہ نمبر39توں جولائی دسمبر 2015ء شمارہ نمبر 75 تک ڈاکٹر عصمت اللہ زاہد نے ایڈیٹر دے طور ’کھوج‘ دے 37شمارے شائع کیتے جد کہ جولائی دسمبر2006ء شمارہ نمبر 57توں 2015ء شمارہ نمبر 75تک ڈاکٹر نوید شہزاد نے بطور ڈپٹی ایڈیٹر کھوج ذمہ داری نبھائی۔ جنوری جون 2016ء شمارہ نمبر76توں چالو سمے تک ڈاکٹر نبیلہ رحمن ایڈیٹر کھوج تے ڈاکٹر سعادت علی ثاقب ڈپٹی ایڈیٹر کھوج دیاں ذمہ داریاں نبھا رہے نیں تے ہُن تک ’کھوج‘ دے 86شمارے شائع ہو چکے نیں۔ مجلہ ’کھوج‘ جنوری جون 2006ء شمارہ نمبر56 توں ہائر ایجوکیشن کمیشن آف پاکستان ولوں ISSN:1992-6545 دے تحت منظور شدہ اے۔

          مجلّے وچ شعبے دے استاداں توں وکھ ملکی تے غیر ملکی لکھاریاں دے پنجابی زبان تے ادب بارے اعلیٰ درجے دے تحقیقی مقالے چھاپے جاندے نیں۔ ایہہ مجلہ اپنے معیار دے حوالے نال پوری دنیا وچ اپنی پچھان رکھدا اے۔ ’کھوج‘ دے کجھ خاص نمبر وی شائع کیتے گئے۔

تحقیقی مجلہ ’’پنجاب کلچر‘‘

          جنوری، جون 2021ء نوں پروفیسر ڈاکٹر نبیلہ رحمن نے بانی ایڈیٹر دے طور تے ’’پنجاب کلچرل‘‘ دا پہلا شمارہ آن لائن اپ لوڈ کیتا۔ پروفیسر ڈاکٹر ظہیر احمد شفیق بطور ایڈیٹر تے ڈاکٹر کرامت علی مغل بطور ڈپٹی ایڈیٹر ’’پنجاب کلچر‘‘ ذمہ داریاں نبھا رہے نیں۔ مجلّے وچ سکالراں دے پنجابی زبان تے ادب بارے اعلیٰ درجے دے تحقیقی مقالے چھاپے جاندے نیں۔ ایہہ مجلہ اپنے معیار دے حوالے نال پوری دنیا وچ اپنی پچھان رکھدا اے۔ ’کھوج‘ دے کجھ خاص نمبر وی شائع کیتے گئے۔

پنجابی سیمینار لائبریری

          شعبہ پنجابی دی سیمینار لائبریری اوری اینٹل کالج دی شعبہ جاتی لائبریریاں وچوں سبھ توں وڈی لائبریری اے۔ جیہدے وچ پنجابی تے پنجاب دے حوالے نال 32 ہزار توں ودھ کتاباں، علمی ادبی رسالیاں تے اخباراں دیاں جلداں توں وکھ 404 ایم-اے، 110 ایم- فل تے 38 پی ایچ-ڈی پنجابی دے مقالے موجود نیں۔ ایس توںوکھ اوری اینٹل کالج لائبریری تے مرکزی لائبریری قائد اعظم کیمپس وچ وی پنجابی کتاباں رکھیاں گئیاں نیں۔ مُڈھ وچ پنجابی سیمینار لائبریری نوں بہت سارے لکھاریاں نے کتاباں دے تحفے دان کیتے تے ایہ سلسلہ اج وی جاری اے۔ دو گوشے خاص طور تے قابلِ ذکر نیں، اک: گوشہ مسعود کھدر پوش ٹرسٹ تے دوجا: گوشہ خالد ہمایوں۔ پنجاب تے پنجابی زبان و ادب دے حوالے نال پنجابی (شاہ مُکھی/ گورمُکھی) دے نال انگریزی، اُردو تے دوجیاں پاکستانی زباناں دیاں کتاباں وی لائبریری دا حصہ نیں۔

بابا فرید ریسرچ چیئر

          27دسمبر2011ء نوں پنجابی دے مڈھلے باقاعدہ صوفی شاعر بابا فرید الدین مسعود گنج شکر دے ناں تے ریسرچ چیئر دا قیام عمل وچ آیا۔ 2فروری 2016ء تک پروفیسر ڈاکٹر عصمت اللہ زاہد چیئرمین شعبہ پنجابی ہون دے ناتے ایس چیئر دے وی انچارج رہے۔ 16اگست 2017ء توں چیئرپرسن شعبہ پنجابی پروفیسر ڈاکٹر نبیلہ رحمن ایس چیئر نال بطور انچارج وابستہ رہیاں۔4ستمبر 2019 ء  توں پروفیسر ڈاکٹر نوید شہزاد بطور انچارج کم کر رہے نیں۔

ڈاکٹر فقیر محمد فقیر ریسرچ چیئر

          2مئی 2013ء نوں ڈاکٹر فقیر محمد فقیر دیاں علمی ادبی خدمات دے پیشِ نظر جناب وائس چانسلر جامعہ پنجاب لاہور نے ڈاکٹر فقیر محمد فقیر ریسرچ چیئر دے قیام دی منظوری دتی۔ 2فروری 2016ء تک پروفیسر ڈاکٹر عصمت اللہ زاہد چیئرمین شعبہ پنجابی ہون دے ناتے ڈاکٹر فقیر محمد فقیر ریسرچ چیئر دے وی انچارج رہے۔ 12مارچ 2018ء نوں جناب وائس چانسلر جامعہ پنجاب لاہور نے ڈاکٹر نوید شہزاد نوں پہلی وار چیئر دا باقاعدہ انچارج مقرر کیتا۔ ایس چیئر ولوں ڈاکٹر فقیر محمد فقیر دیاں لکھتاں توں وکھ پنجابی زبان تے ادب دے حوالے نال ہور کم وی شائع کیتا جا چُکیا اے۔4ستمبر 2019 ء توں ڈاکٹر عاصمہ قادری بطور انچارج کم کر رہے نیں۔

موجودہ استاد

1.   ڈاکٹر نوید شہزاد

عہدہ:              پروفیسر/ / ڈائریکٹر

تعلیم:              ایم۔اے (پنجابی) ، پی ایچ- ڈی

ادارہ سے وابستہ:  

تعداد کتب :

تعداد  مقالہ جات:

2.   ڈاکٹر نبیلہ رحمٰن

عہدہ:              پروفیسر

تعلیم:              ایم۔اے (پنجابی، اردو) ، پی ایچ- ڈی ، پوسٹ ڈاکٹریٹ (اُپسالہ یونیورسٹی، سویڈن)

ادارہ سے وابستہ:  

تعداد کتب :

تعداد  مقالہ جات:

3.   ڈاکٹر عاصمہ قادری

عہدہ:              پروفیسر/ انچارج ڈاکٹر فقیر محمد فقیر ریسرچ چیئر

تعلیم:              ایم۔اے (پنجابی) ، پی ایچ- ڈی ، پوسٹ ڈاکٹریٹ (کیلیفورنیا یونیورسٹی، امریکہ)

ادارہ سے وابستہ:  

تعداد کتب :

تعداد  مقالہ جات:

4.   ڈاکٹر ظہیر احمد شفیق

عہدہ:              پروفیسر

تعلیم:              ایم۔اے (پنجابی، اردو) ، پی ایچ- ڈی

ادارہ سے وابستہ:  

تعداد کتب :

تعداد  مقالہ جات:

5.   ڈاکٹر محمد عرفان الحق

عہدہ:                       اسسٹنٹ پروفیسر (TTS)

تعلیم:                       ایم۔اے (پنجابی) ، پی ایچ- ڈی

ادارہ سے وابستہ:  

تعداد کتب :

تعداد  مقالہ جات:

6.   ڈاکٹر کرامت علی مغل

عہدہ:              اسسٹنٹ پروفیسر (TTS)

تعلیم:              ایم۔اے (پنجابی) ، پی ایچ- ڈی

ادارہ سے وابستہ:  

تعداد کتب :

تعداد  مقالہ جات:

غیر تدریسی عملہ

1.    کرن زہرا                       لائبریرین

2.    طاہر اسلام                       سینئر سٹینو گرافر/ انچارج دفتر شعبہ پنجابی

3.    ذوالفقار علی                     اسسٹنٹ

4.    حافظ تنویر حمزہ                  سٹینوگرافر(پروفیسر پول)

5.    فیضان گوہر                      جونیئر KPO (پروفیسر پول)

6.    محمد سدھیر                       سینئر کلرک

7.    ملک عدنان                    جونیئر کلرک

8.    محمد عمران                       جونیئر کلرک

9.    محمداسلم                          لائبریری اٹینڈنٹ

10.           ندیم اختر                    نائب قاصد

11.           صابر حسین                 نائب قاصد

12.           غلام رسول                 نائب قاصد (پروفیسر پول)

13.           محمد سلیم                    نائب قاصد